Kościół Świętego Marka w Zagrzebiu to perła chorwackiej architektury sakralnej, której historia sięga XIII wieku. Zlokalizowany w sercu historycznej dzielnicy Gradec, stał się jednym z najważniejszych i najbardziej rozpoznawalnych zabytków stolicy Chorwacji. To miejsce, gdzie ścierają się style architektoniczne, od romańskich fundamentów po wyjątkowe elementy gotyckiej przebudowy. Jednak kościół to nie tylko budynek — to świadectwo historii Zagrzebia, pełne symboliki i artystycznych detali. W artykule przyjrzymy się zarówno jego bogatej historii, jak i unikatowym elementom architektonicznym, które wyróżniają tę świątynię na tle innych zabytków Europy.
Pierwsze wzmianki i romańskie początki
Kościół Świętego Marka po raz pierwszy pojawił się w źródłach historycznych w 1256 roku, kiedy to król Węgier Bela IV nadał miastu Gradec prawo organizowania corocznego jarmarku przed świątynią z okazji święta jej patrona. Ta decyzja sugeruje, że parafia funkcjonowała w tym miejscu już wcześniej, co czyni ją jedną z najstarszych w Zagrzebiu. Romańskie korzenie kościoła widoczne są w jego pierwotnych elementach architektonicznych, takich jak okno w południowej ścianie czy zaokrąglony fundament kaplicy św. Marii.
Kościół wzniesiony został jako prosta świątynia romańska, prawdopodobnie w pierwszej połowie XIII wieku, co sprawia, że jest jednym z najstarszych zachowanych budynków sakralnych w Chorwacji. Współczesny wygląd kościoła znacznie różni się od pierwotnego, a romańskie fundamenty stanowią jedynie podłoże dla bogatszej formy, jaką zyskał w kolejnych wiekach. Niemniej jednak, pierwotne elementy romańskie nadal emanują prostotą i surowością, charakterystyczną dla architektury wczesnośredniowiecznej. To dzięki nim możemy dostrzec, jak odległe korzenie ma dzisiejsza, imponująca bryła kościoła Świętego Marka.
Gotycka przebudowa i architektoniczne detale
Druga połowa XIV wieku przyniosła przełomową przebudowę kościoła w stylu gotyckim. Architekci i budowniczowie podjęli się gruntownej transformacji, zachowując jednak niektóre z elementów romańskich, które nadają świątyni unikalnego charakteru. Nowa, trzynawowa struktura zyskała monumentalne sklepienie krzyżowo-żebrowe, wspierane na masywnych kolumnach, co nadaje wnętrzu majestatyczny charakter. Właśnie ta kombinacja romańskich fundamentów i gotyckiej formy sprawia, że kościół jest tak wyjątkowy.
Warto zwrócić uwagę na portal południowy, jedno z najcenniejszych dzieł gotyckiej sztuki rzeźbiarskiej w południowo-wschodniej Europie. Składa się on z piętnastu figur ustawionych w jedenastu niszach, a jego centralnym punktem jest postać świętego Marka z lwem, który jest atrybutem tego ewangelisty. Obok znajdują się figury Marii, Józefa oraz dwunastu Apostołów, z których część musiała być wymieniona na kopie ze względu na uszkodzenia.
Portal południowy nie tylko wprowadza wiernych do kościoła, lecz także stanowi swoisty pomnik sztuki sakralnej. Wyróżnia się:
- liczba postaci: piętnaście figur to bogactwo rzadko spotykane w gotyckiej architekturze drzwi,
- detale rzeźbiarskie: precyzyjnie wykonane twarze i dłonie figur oddają ogromne umiejętności artystów,
- symbolika: ustawienie postaci wskazuje na najważniejsze osoby w chrześcijańskiej ikonografii.
Portal południowy to dzieło przypisywane praskiemu mistrzowi Peterowi Parlerowi lub jego warsztatowi, co łączy chorwacką sztukę z europejskim dziedzictwem gotyku.
Symbolika i znaczenie dachu kościoła św. Marka
Jednym z najbardziej rozpoznawalnych elementów kościoła Świętego Marka jest jego dach, który przyciąga wzrok bogatą kolorystyką i symboliką. Dach pokryty jest dachówkami w różnych odcieniach czerwieni, bieli i błękitu, które układają się w dwa herby: Zagrzebia i Trójjedynego Królestwa Chorwacji, Slawonii i Dalmacji. Wzór ten powstał podczas wielkiej renowacji przeprowadzonej w latach 1876–1882 pod kierownictwem niemieckiego architekta Friedricha von Schmidta, a pracami wykonawczymi zajmował się jego asystent Hermann Bollé.
Dach świątyni jest nie tylko ozdobą, ale także pełni rolę historycznego symbolu, przypominającego o czasach, gdy Zagrzeb był stolicą Trójjedynego Królestwa. Na wschodniej stronie dachu widnieje herb Zagrzebia — biały zamek na czerwonym tle, symbolizujący niezależność miasta i jego bogatą historię. Z kolei zachodnia strona przedstawia herb chorwacko-slawońsko-dalmatyński, który przypomina o związku Zagrzebia z resztą kraju. Te dwa wzory ułożone obok siebie wskazują na centralne miejsce Zagrzebia w historii i tożsamości narodowej Chorwacji, a także na jego pozycję jako kulturalnego centrum kraju.
Bogaty dach stał się jednym z najczęściej fotografowanych obiektów w Zagrzebiu. Jego wyjątkowa symbolika podkreśla nie tylko rolę świątyni, ale także znaczenie miasta jako serca historycznych wydarzeń i narodowego dziedzictwa. W ten sposób dach kościoła Świętego Marka pozostaje świadectwem dawnych czasów i jednocześnie pomnikiem współczesnej tożsamości Chorwatów.
Wnętrza i sztuka sakralna świątyni
Wnętrza kościoła Świętego Marka to przestrzeń o bogatej warstwie artystycznej, gdzie spotykają się rzeźba, malarstwo i historia. Na początku XX wieku świątynia przeszła kolejne prace renowacyjne, podczas których artyści, tacy jak rzeźbiarz Ivan Meštrović, dokonali odświeżenia wnętrz. Meštrović wprowadził do kościoła swoje imponujące rzeźby, w tym monumentalny krucyfiks, który wisi nad ołtarzem, oraz Madonnę z Dzieciątkiem w bocznym ołtarzu. Te dzieła podkreślają surową duchowość świątyni, tworząc atmosferę kontemplacji i głębokiej refleksji.
Ściany zdobią freski autorstwa Jozo Kljakovicia, w tym „Kazanie na Górze” oraz „Synod w Splicie”, które nadają wnętrzu dodatkową wymowę religijną i historyczną. Witraże pochodzące z wcześniejszych renowacji, zaprojektowane przez Friedricha von Schmidta, są jedynymi elementami neogotyckiej modernizacji, które pozostały po gruntownej przebudowie dokonanej przez Meštrovicia.
Na przestrzeni wieków kościół Świętego Marka przeszedł wiele zmian, zarówno w układzie ołtarzy, jak i dekoracji wnętrz. Pierwotnie znajdowało się tam aż dwanaście ołtarzy, z których centralny był poświęcony świętemu Markowi Ewangelicie. Jednak podczas renowacji w XX wieku większość z tych ołtarzy została usunięta, aby przywrócić wnętrzu bardziej surową, gotycką formę. Obecnie wnętrze stanowi harmonijną całość, w której dominuje gotycka prostota, podkreślona jedynie przez kunsztowne freski i subtelne rzeźby.
Wnętrza kościoła są nie tylko miejscem kultu, lecz także przestrzenią artystyczną, która przyciąga miłośników sztuki i historii z całego świata. Każdy detal wnętrza został starannie zaplanowany, aby harmonijnie współgrać z monumentalną architekturą świątyni, tworząc jedyny w swoim rodzaju nastrój duchowej głębi i piękna.
